Pashai i Janinës, i njohur përmes botimeve publike dhe i panjohur mes dokumenteve sekrete; me qindra të tilla raportojnë fshehtas çfarë ndodh në Shqipëri në librin e fundit të Irakli Koçollarit, “Ali Pasha dhe Shqipëria në arkivat britanike”; pas dokumenteve zbulohen emrat e misionarëve dhe agjentëve të famshëm e të njohur për studimet albanologjike; asnjëri nga agjentët – na bën me dije studiuesi – apo ushtarakët francezë të ngarkuar me misione speciale prej qeverive të tyre, nuk ka folur publikisht për misionet dhe detyrat sekrete me të cilat kanë qenë ngarkuar dhe kryenin nëpër territoret e Pashallëkut të Janinës dhe ndaj Pashait të saj.
Me të drejta autori, “Standard” në ditët në vijim boton disa prej këtyre dokumenteve top sekret
Dokumenti nr. 2:
Dokumenti i meposhtem, qe mban daten 10 nentor 1807, eshte nje informacion i hartuar prej Kapitenit U. M. Lik mbas realizimit te misionit te tij te pare, mbi bazen e detyrave te ngarkuara prej Ministrit te Jashtem Britanik, George Kuning. Permbajtja e ketij informacioni eshte ndoshta nga me te rendesishmit ne radhen e tere kontakteve te shumta qe perfaqesuesit dhe misionaret britanike kane realizuar me Pashain e Janines.
Raporti ne fjale paraqet vlera dhe interes te vesante, sa per mesazhet qe misionari ushtarak ne emer te Qeverise Britanike, i percillte Ali Pashes, aq edhe per pergjigjet e marra prej tij, te cilat kane nje vlere te rendesishme dhe te paperseritshme ne shume aspekte, sa ne rrafshin historik aq edhe ne ate nacional shqiptar, jo vetem per faktin se ato behen te njohura per here te pare, por mbi te gjitha sepse ato mbartin subjekte me mjaft interes per historine e vendit tone veçmas ne çeshtje qe lidhen me perpjekjet per pavaresi te hegjemonit shqiptar, qysh ne fillim te shekullit XVIII.
Permes ketij “dialogu” te perbashket, per here te pare mesojme mendimet e pashpallura ndonjehere publikisht, synimet dhe projektet e qarta dhe te vendosura per pavaresi te Pashait Tepelenas; mesojme synimet konkrete politike dhe ato ushtarake te Qeverise Britanike ndaj kesaj pjese te Ballkanit Perendimor, pashallekut te Janines; mesojme interesat qe ka patur ajo per nje konfrontim te hapur ushtarak mes forcave ushtarake te Ali Pashes me nje invazion te mundshem francez apo rus mbi to.
Aq te vemendshem dhe te shqetesuar kane qene anglezet rreth zhvillimeve politiko-ushtarake ne keto brigje, vesmas per prezencen ushtarake bonaparteske ne keto territore, sa ata jane treguar te gatshem per t’i ofruar Pashait dhe pashallekut mbeshtetje ushtarake ne rastin e nje agresioni te pritshem ushtarak francez. Jo vetem kaq, por shtabet britanike kane shkuar edhe me tej duke premtuar nje aleance dhe front te perbashket me shqiptaret per te kundershtuar me forcen e armeve francezet.
Por, ajo qe i jep edhe me shume vlere qendrimeve dhe reagimeve te Pashait te Janines, jane njohjet e tij te thella rreth situates ne pashalleqet fqinje dhe zhvillimeve politike, jo vetem ne Ballkan, por edhe me gjere ne Europe, çka e ben ate nje partner serioz ne bisedimet dypaleshe me perfaqesuesin britanik.
Permes ketij raporti te hartuar me aq kujdes prej kapitenit britanik Lik, mesojme se me sa vemendje Ali Pasha ndiqte zhvillimet politiko-ushtarake ne Shtate Ishujt e Jonit, kalimet e tyre nga njeri zoterim ne tjetrin, pra nga francezet te ruset dhe mandej perseri te francezet. Ne kete “dialog” ndihet shqetesimi i madh i Ali Pashes qe kishte per garnizonin ushtarak, i cili ndodhej ne fortesen e ishullit Santa Maures (Shen Mavra).
Pozicioni delikat strategjik e per rjedhim kercenimi qe ky garnizon perben per territoret kontinentale te Pashallekut te Janines, ze nje vend te rendesishem ne bisedat mes dy burrave ne kuvend. Me kete rast britaniku ka degjuar dhe mesuar se sa i mirinformuar ka qene Pashai per veprimtarine, dinamiken dhe prezencen e forcave ushtarake franceze ne bazen ushtarake te Korfuzit e gjetke, ndersa ben te ditur per numrin e forcave franceze, te cilat “nuk i kalojne te l000 trupat”.
Nje tjeter problem qe del nga ky “dialog” eshte ai i mosbesimit, dyshimit qe ka patur Ali Pasha ndaj ndihmave ushtarake nga Qeveria Britanike, per te goditur dhe marre fortesen e Santa Maures, siç pretendonte ai, permes nje operacioni te perbashket ushtarak, te forcave britanike dhe te atyre shqiptare.
Bashkepunimin dypalesh ne kete operacion, Ali Pasha e kerkonte me pretendimin se forcat shqiptare nuk kishin eksperienca ne te tilla lloj luftimesh, pra “pasi nuk e njohin artin e rrethimit te fortesave”.
Por, nese e shohim me kujdes kete propozim dhe kerkese te Ali Pashes drejtuar britanikeve, duket se nevojen per marrjen e ishullit ne fjale, ai nuk e ka kerkuar per shkak te paaftesise luftarake te shqiptareve te tij, sikunder pretendon ai, por gjykojme se pas saj fshihej nje synim tjeter i Pashait te mencur.
Duke degjuar propozimet dhe gadishmerine e britanikeve per mbeshtetje, aleance dhe ndihma ushtarake per te, Ali Pasha duket se ka pasur rezerva dhe dyshime ne ofertat britanike. Mosbesimi i tij lidhej me faktin se oferta te njejta, anglezet i paten bere atij edhe ne vitin 1804, te cilat nuk u realizuan kurre.
Nisur nga pervoja e hidhur e asaj te kaluare dhe per te testuar seriozitetin e ofertes britanike, Ali Pasha u kerkoi atyre kete aksion te perbashket per te provuar konkretisht reagimin e tyre dhe si nje gjest konkret bashkepunimi dhe bashkeveprimi ushtarak. Kjo kerkese, duket qarte se me se shumti i shkonte ketij qellimi: te kuptonte nese oferta angleze ishin te verteta apo demagogji.
E thene ndryshe, duket se permes ketij propozimi Aliu kishte kerkuar t’i vinte anglezet ne prove. Gadishmeria e tyre per te pranua propozimin e tij, pra per te sulmuar Santa Mauren, do t’i jepte Pashait nje deshmi per seriozitetin dhe gadishmerine e sinqerti britanike ne mbeshtetje te tij.
Qe kerkesa e Pashait per ndihma ushtarake nga ana e anglezeve ishte nje lloj testimi, mbeshtetet edhe nga analogjite qe bente ai ne vazhdin te bisedes se tij me britanikun, ndersa ky i fundit shprehej se ai:
“arrin te beje dallimin e madh mes propozimeve qe une (Liku-IK) i kisha bere atij dhe gjuhes se fallsitetit e pabesise, me te cilen agjentet franceze flisnin vazhdimisht me te.”
Pra, a qene dyshimet e Pashait ndaj ofertave britanike nje sindrome e pergjithshme ballkanase ndaj te huajve, sikunder mjaft te ashtuquajtur analiste kerkojne ta paraqesin natyren dhe profilin etnik shqiptar?
Vete Liku, megjithese kontradiktor me veten, u jep te drejte dyshimeve dhe qendrimit mosbesues te Pashait ndaj ofertave britanike:
“…une kam arsye te forta te besoj se Ali Pasha nuk i ka harruar zhgenjimet dhe pakenaqesite qe i provoi ne kurriz, kur asnje nga shume prej premtimeve te dhena nga ana e Qeverise sone, me 1804, per oferta ndihmash, favore dhe mbeshtetje, nuk u mbajten. Ne kete rast e kam fjalen per premtimet tona, qe iu dha fjala permes ndermjetesimit te Lord Nelsonit, ndihma te cilat konsistonin ne dhenien e pushkeve, artilerise dhe anijeve luftarake, te cilat do te sherbenin per kontrollin e Gjirit te Artes, qe ne fakt ai priste ne ate periudhe, por nuk iu dhane….”
Pra, nga pohimet e vete Kapitenit del qarte se ishin anglezet ata qe i kishin premtuar dhe mandej e kishin mashtruar Ali Pashen. Ne keto rethana, cdo partner i kesaj natyre, rikthyer per se dyti ne takime dhe biseda, sigurisht qe do te ishte i dyshuar dhe mosbesues per palen tjeter.
Por, ato qe perbejne thelbin dhe faktin me te rendesishem te ketij informacioni jane, padyshim, pohimet e Ali Pashes rreth fatit te territoreve shqiptare me rastin e zhvillimeve te aferta dhe te priteshme politike ne Ballkan, siç mund te ishte nje tentative per pushtim nga ana e francezeve, apo nje terheqje e mundeshme e Turqise prej territoreve te ketyre aneve.
Pohimi i tepelenasit ishte unik dhe padyshim ngre siparin e nje pamjeje te re per historiografine shqiptare. Synimet, prirjet dhe qellimet e tij te shpallura publikisht, perpara perfaqesuesit britanik, kerkojne dhe imponojne te rishikohen edhe nje here qendrimet e deritanishme rreth kohes se lindjes se nacionalizmit shqiptar dhe tendencave per mevetesi dhe indipendence te shiptareve.
Nr.2,1807
Kap.Lik për të Nderuarin
G. Cunning
[Ndërsa në fund të faqes së parë të këtij informacioni, në periferinë e bardhë të tij ëhtë vënë shënimi:]
Vetëm për George Cunning-un,
Shkëlqesinë e tij Sekretarin e Shtetit
për Punët e Jashtme
10 nëntor 1807
Zotëri,
Në materialin e bashkëmbyllur (nr.1) është një kopje e letrës që kam marrë nga zoti Arthur Paget, të cilën unë e mora në Salonika më 24 tetor; dhe në pajtim të të cilës unë u nis drejt brigjeve të Shqipërisë, për të realizuar një bashkëbisedim me Ali Pashën.
Nuk e gjykova të nevojshme të shpenzoja më shumë kohë në Morë, pasi Veziri duke përfituar nga rrethanat e luftës, për të dërguar shqiptarët e tij në gadishull (të Peloponezit -IK) ka marrë qeverisjen e tij për djalin e vet, Veli Pashën dhe në të njëjtën kohë, pashallëkun e Nafpaktos për djalin tjetër, Myftarin.
Mund të thuhet se e gjithë Greqia nga Selaniku deri në Kepin e Matapan, përfshirë dhe territoret gjer në Berat, është në duart e tij. Prandaj, une gjykova qe realizimi i negociatave vetem me te do te ishte me vlere.
Une do te perpiqem te dergoj sa me hollesisht takimin qe porsa pata me Ali Pashen dhe rrethanat qe e sollen ate, past mendoj qe do t’ju sherbeje ne gjykimin tuaj, per te vleresuar sinqeritetin e Ali Pashes ne kete feshtje dhe sepse shpresoj qe te justifikoj ikjen time nga ky vend, pa qendruar me tej ketu.
Keshtu, Z. Arthur Paget kishte deshiren qe une te shkoja drejt e tek rezidenca e Ali Pashes dhe prej atje te vendosja nje lidhje te drejtperdrejte korrespondence me Lordin Koflingud, pa ditur se Veziri ishte i rrethuar nga agjentet e qeverise franceze.
Une duhet t’ju kujtoj me kete rast se megjithe predispozitat ndaj nesh, Ali Pasha nuk mund te hynte ne kontakt dhe komunikim me ne pa levizur ne fshehtesine me te madhe, keshtu qe e mendova te rendesishme te fitoja mirebesimin e tij paraprak, duke e bindur ate qe te njejtat perkujdesje do te respektoheshin edhe nga ana e jone.
Duke pasur ne konsiderate sa siper, une vazhdova udhetimin drejt Portit te Forty Saints (Sarandes), ne brigjet e Shqiperise, ne veri te Korfuzit. E rizgjodha kete vend pasi edhe ne rastet e mepareshme Aliu me kishte derguar ketu letra apo mesazhere nga Janina.
Ne u shfaqem ne ate port me date 6 te ketij muaji, me flamur te rreme. Kur u ndava me oficerin e Pashait (shih letren bashkengjitur nr. Z ne greqisht), ne parim kerkova qe te takohesha me te personalisht qe negociatat tona te mos kalonin permes nje personi te trete, por nga ana tjeter i sugjerova atij se ne rast te nje vizite te nje anije me flamur te rreme, do te dyshoheshim apo kapeshim nga te tjere, atehere ne do te justifikonim dhe do te pretendonim se “ardhja jone ne keto brigje kishte per qellim te diskutonim lirimin e te burgosurve angleze…pra te vepronim ne te njejten menyre siç kemi vepruar ne raste analoge edhe ne vende te tjera. Ne keto rrethana dhe me kete justifikim une i kerkova Madherise se Tij (Ali Pashes – IK) nderin per te me miratuar nje takim, duke me caktuar vendin dhe kohen qe ai mendonte per bashkebisedim.
Nga komandantet shqiptare mesuam qe Ali Pasha ishte ne Preveze dhe anijet franceze te luftes sapo kishin mberritur ne Korfuz dhe, ne te njejten kohe, kryqezoret angleze ishin ne afersi, e pashe me te arsyeshme qe te nisesha menjehere per ne Preveze. Ne arritem atje ne 15 te ketij muaji dhe ankoruam me nje flamur te rreme ne nje distance te shkurter nga qyteti (i Prevezes-IK).
Fatmiresisht, Ali Pasha, ende nuk ishte larguar nga vendi, nderkohe qe e kishte marre letren e derguar prej meje nga Saranda. Nderkohe, ai kishte ftuar komisionerin francez te ishte i pranishem ne momentin qe do te merrte mesazhin tim. por, me pare Aliu, kishte derguar sekretarin e tij te takonte ne menyre sekrete personin qe une e kisha zbritur ne breg me pfanin e fshehte, qe nepermjet tij te me informonte se ku dhe kur do te takohesha me Pashain, kohe qe ai e gjykonte me te pershtatshme ne mbremje: Ne te njejten kohe, sekretari i tij do ta instruktonte mesazhierin tim se si duhej te vepronte kur te vinte dhe ndodhej perpara Vezirit, i cili do te kishte ne prani edhe francezet.
Skenari, farsa (qe Aliu kishte pergatitur – IK) u realizua ne menyre tepersosur, ashtu sikurse Veziri kishte porositur dhe u mbyll nga fjalet e thena prej tij drejtuar mesazherit tim se — ai nuk mund te mbante kontakte me ne (anglezet-IK) per aq kohe sa ne te ishim ne lufte me Porten e Larte.
Ai na dha dy ore kohe qe te largoheshim nga bregu, duke urdheruar te ulnim flamurin dhe te largoheshim nen kercenim. Ne u larguam duke marre si te mireqena urdherat e tij dhe qendruam ne det te hapur, per t’iu afruar perseri brigjeve ne mbremje. Shpejt dalluam zjarret qe ai kishte ndezurper te me treguar pjesen e bregdetit ku ai me priste. Vendi ishte poshte renojave te Nikopolit, (Qytet antik i shek. I-re p. Kr. – IK) rreth gjashte milje ne veri te Prevezes.
Me te zbritur, une e takova ate tek me priste nen shoqerine e nje grupi te vogel shqiptaresh dhe ne pranine e Mehmet Efendiut te Janines, nje mysliman me prona te medha ne ate distrikt dhe keshilltari i tij me i besuar qe nuk duhet te ngaterrohet me priftin, renegatin Roman, (eshte fjala per Mehmet Efendine, nje prift italian i konvertuar ne mysliman, i cili kishte sherbyer me pare ne oborrin e Pashait, por me pas ishte arratisur prej tij dhe kishte shkuar ne kampin kundershtar francez, ne Korfuz -IK) te cilin Ali Pasha disa here e ka perfshire ne takime te kesaj natyre.
E permenda kete pasi ishte deshira e vete Pashait qe ky person te ishte i pranishem ne kete takim, keshtu qe une isha i detyruar ta pranoja.
Pashai me priti me perzemersi te madhe duke vene ne pah ne te njejten kohe keqardhjen e tij qe per nje kohe kaq tegjate ishte privuar nga çdo mjet komunikimi me anglezet.
E fillova biseden duke i here te ditur se Madheria e Tij, (Aliu), kishte qene ne pozita te rrezikshme, per shkak te pozicionit ne te cilen ishte vendosur Porta e Larte balle qendrimeve dhe pabesise se francezeve: Kjo kishte qene nje nga arsyet madhore per te kuptuar se nga ana tjeter qendron Franca dhe Rusia, apo ndoshta mesakte tre fuqise bashku, qe kufizojne anen veriore te kufijve te Turqise, per te ndare Pominionet Europiane te Turqise se Madhe midis tyre: Per kete arsye ruset jane duke perqendruar trupat e tyre ne Moldavi dhe ne Vflahi; per kete arsye Perandoria Austriake eshte duke mbledhur nga ana e saj nje ushtri prane Danubit.
Ne kete copetim te Turqise europiane. Franca pa dyshim ka drejtuar ambicjet dhe synimet e saj drejt Greqise. Boka di Kataro qe eshte ne zoterim te Frances, nga nje pike e fshehte e Traktatit te Tilsitit fumizoi ushtrine e saj me mjetet e nevojshme ne Shqiperi permes tokes, nderkohe qe Shtate Ishujt, ku ata kishin zbarkuar, ne baze te te njejtit Traktat u dhane atyre mundesine qe te arrinin ne bregdetin grek dhe ne More nga deti.
Ne keto kushte ata mund te mbeshteten ne sulmet e tyre nga forcat ruse qe jane vendosur ne Korfuz, dhe ne fund, te kesaj ideje, qellimi final i Bonapartit, per kete rikonfigurim te madh mund te kete qene planifikimi per te vendosur nje prej pjesetareve te familjes se tij ne fronin mbreteror te Greqise.
Ne keto rrethana, (e pyeta) cili do te ishte qendrimi i Madherise se Tij dhe i shqiptareve ne pergjithesi, perpara nje situate te tille?
Ai u pergjigj se maksima e tij ishte: Te ndeshej me armikun e tij kudo qe ai te shfaqej! Dhe per kete ai do te mbeshtetej ne bashkesine dhe unitetin e tyre per t’iu pergjigjur dhe per te mbrojtur çdo cep te territorit ku Shqiperia mund te sulmohej.
I thashe Madherise se tij se, meqe une e kisha parashikuar qe pergjigjja e tij do te ishte pikerisht kjo, une e kisha pranuar me kenaqesi te veçante misionin e ngarkuar, mision i cili kishte te bente me sigurine qe do ti jepnim Shkelqesise se Tij (Ali pashes) per ndihma dhe mbeshtetje qe do te kete nga Madheria e Tij (Qeveria Britanike), ne rast te nje sulmi dhe orvajtje te armikut (Frances-IK), per ta mbeshtetur ate ne mbrojtjen e pavaresise dhe mevetesise (sovranitetit) mbi te gjithe zoterimet te tij ne Greqi ne rast se Sulltani do te humbiste zoterimet e tij Europiane.