Në shumë vise popullsia, nga luftrat e gjata e të paprera, përveç besimit të vjetër, po lëshonte, në Veri e në Jug, dhe trojet e të parëve, qoftë duke u shpërngulur përbrenda vendit, qoftë duke u shkulur për në dhe të huaj. Një egërsim i jetës e i zakoneve kishte nisur të hynte nëpër vatrat shqiptare.
Në këtë kohë të turbullt një nga krerët kishtarë të vendit, Pal Engjëlli, arqipeshkvi i Durrësit, hartoi planin për t’i vënë një ledh kësaj gjendje të mjeruar, përsa i përkiste sidomos besimit. Ky prelat është një nga burrat me përfaqësues të Shqipërisë së asaj kohe. Lindur, nga sa dihet, në Drisht të Shkodrës, arriti aty nga viti 1459 në shkallën e arqipeshkvit të Durrësit, zyrë të cilën e drejtoi për disa vjet me dorë të sigurtë e me shkathtësi prej diplomati.
Mik e këshilltar i Skënderbeut, e shoqëroi këtë – sipas Farlatit (Illyricum Sacrum VII 372 v.) – në udhëtimin e tij në Raguzë, e kreu edhe të tjera misione diplomatike brenda e jashtë Shqipërisë, në shërbim të shtetit jetëshkurtër, po të lavdishëm të Kastriotit.
Pal Engjëlli është i pari në atë varg të gjatë prelatësh e priftërinjsh të historisë shqiptare, të cilët përveçse barinj shpirtërorë, kanë qenë dhe agjitatorë, dhe pas frymës së kohës, pa ndarë idenë e fesë nga e atdheut, në kohët e sundimeve të huaja kanë udhëhequr popullin në luftë për të drejtat e tij, në njërën fushë e në tjetrën.
Rreth kësaj kohe arqipeshkvi kish vizituar kishat e ipeshkvive sufragane (vartëse) të juridikcionit të tij, që ishin lënë pas dore prej shumë kohësh “si nga tirania e Turqve, si nga të tjera vështirësi që i ranë përsipër për shumë kohë asaj krahine, duke zënë vend kështu zakone të këqia”. Po tani, nën sundimin e në hien e “illustri domino Schenderbegh, Albanie domino“, ai bën këtë vizitë baritore, dhe duke pasur vënë re plot të meta nëpër famulli, ai vendos mbledhjen e një kuvendi kishtar.
Më 8 nëndor 1462, në një fazë relativisht të qetë të luftrave turko-shqiptare, me nismën e këtij prelati e nën kryesi të tij mblidhet ky sinod pranë manastirit të Skënderbeut në Mat (apud monasterium S. Trinitatis de Emathia), në një vend të kësaj treve që sot për sot nuk mund të lokalizohet më saktë. Në këtë mbledhje përveç ipeshkvit Andrea (me seli të pacaktuar mirë në dokument) e një shumice klerikësh të Shqipërisë së mesme e veriake, marrin pjesë dhe parësia e vendit e një mori e panumërt e popullit, “ac presentibus nobilitus et plebis innumeris“.
Ky është i pari kuvend kishtar prej Shqipërie që dimë nga historia. Mblidhet në periodën e shkurtër të pavarësisë nacionale, po periodë njëkohësisht nga më tragjiket të historisë shqiptare. Jemi në vjetët e fundit të jetës së heroit kombëtar, e jemi në prakun e pushtimit të plotë të vendit nga ana e Osmanëve. Një tjetër kuvend kësodore do të bëhet më se dy shekuj e gjysmë më vonë, në një kohë kur islamizimi i vendit ka marrë përmasa shumë më të mëdha. Ky është “Kuvendi i Arbënit”, i cili mbahet në vitin 1703 në kishën e Shën Gjonit në Mërqinjë të Lezhës. Ky kuvend është shumë më i gjerë se ai i pari, dhe prapa tij qëndron Papa Klementi XI, i familjes bujare Albani, e cila e dinte veten të rrjedhur prej gjaku shqiptar.
Po t’i krahasojmë këto dy kuvende me njeri-tjetrin, megjithëse ai i pari paraqitet sinod krahinor, që të mos themi lokal, ndaj këtij të dytit, i cili edhe vetë mban emrin “Concilium provinciale sive nationale Albanum“, prapëseprapë vihen re tipare të përbashkëta në mes të tyre. Të dy kuvendet kanë lindur nga përpjekja për të ndaluar shkuarjen tatëpjetë të besimit kristian e, lidhur me këtë, për t’i vënë një ngecë përhapjes më tej të islamizmit në vend. Nga kjo rrjedh që masat që merren në vendimet që gjinden tek aktet e dy kuvendeve janë analoge në shumë pika. Ato që i dallojnë janë rrethanat e kohës: Kuvendi i Matit mbahet në një kohë kur sapo kish nisur të depërtonte ndikimi turk, dhe mishëron përpjekjen për t’i bërë ballë, sado pak, vërshimit të kësaj vale. Ai i Mërqinjës mblidhet pas më se dy shekujsh të sundimit osman, në një kohë kur islamizimi i vendit ishte një proces pothuajse i kryer, dhe përpiqet të ruajë pozitat mjaft të dobësuara të kishës ndaj besimit të ri. Ndërkaq përveç gjasimeve që i afrojnë, e përveç ndryshimeve që i dallojnë këto dy kuvende nga njeri-tjetri, ka një element të tretë që i bashkon të dyja në një njësi më të lartë e që u jep atyre një rëndësi edhe për historinë.
Këto nuk janë vetëm sinode kishtare. Janë mbledhje fetare-politike, ku krerët e kishës bashkë me parësinë e vendit bisedojnë e marrin vendime për të shpëtuar ç’mund të shpëtohet nga visari etik “fe e atdhe”, koncepte që për atë kohë përbëjnë një njësi të pandarë. Në një gjë të tillë synojnë në thelb dhe shkrimtarët kishtarë të kësaj periode, siç janë Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frano Bardhi, Pjetër Bogdani e të tjerë, e në një farë mase edhe ata të kolonive siç është Lekë Matranga i Siqelisë. Në këto rrethana nuk është çudi të mendohet që prapa Kuvendit të Matit të ketë qëndruar vetë Skënderbeu, ashtu sikurse për kuvendin e Mërqinjës dha shtysën papa Klementi XI, i cili kish gjak Shqiptarësh në dej të tij. Dhe pikërisht zgjedhja e Matit si vend mbledhjeje, një krahinë relativisht e lirë në atë kohë, dhe si të thuash vatra e derës së Kastriotëve, mbase nuk është një gjë e rastit në këtë mes. Prandaj cilësohet si “locum ad celebrandum idoneum” ai “monasterium S. Trinitatis de Emathia“, ku mbahet ky kuvend. Po të shikohen nga kjo pikëpamje historike, këto dy sinode kanë diçka të përbashkët me kuvendet politike që u bënë gjatë shekujve të XVI e të XVII nëpër vise të ndryshme të Shqipërisë veriore. Nuk duket të jetë një gjë gand e rastit në këtë mes, që në aktet e këtij të parit kuvend, bashkë me imperatores, comites, barones, reges, duces e dominos të viseve të ndryshme t’Europës, përmenden dhe feudalët e Shqipërisë së asaj kohe, si Dukagjini, Topia (Tophisi) Kastrioti, Spani (Gispani), Golemi, Dushmani, Zarishi e Muzaki.
Aktet e këtij kuvendi qenë një nga zbulimet e lumtura të historianit të njohur rumun Nikola Jorga, njëkohësisht dhe një dashamirë i kombësisë shqiptare. Ai i gjeti në një fond të veçantë të Bibliotekës Laurentiana në Firencë t’Italisë, dhe i botoi më 1915 në bleun e katërt të veprës së tij Notes et extraits pour servir à l’histoire des croisades au XVe siècle.” Një botim të dytë, bashkë me një riprodhim fotografik, na dha më 1926 filologu i njohur freng Mario Roques, njohës i shquar i teksteve të vjetra të shqipes. Rregullat ose “Constitutiones” që përmbahen te aktet e këtij Kuvendi, në pjesën më të madhe sillen rreth sakramenteve. Aty flitet pikësëpari për pastrimin e petkut të priftit, për ruajtjen e sakramentit në një gjendje të mirë, për vizionin e të sëmurëve dhe për vojimin e fundit, duke mbajtur bagmin të paprishur, duke caktuar edhe gjoba me shkallë të ndryshme për mosrespektimin e këtyre 7 udhëzimeve. Rregullohet ndër të tjera edhe rrëfimi, bashkë me formulën e absolucionit, duke u ndaluar hyrjen në kishë atyre që nuk janë rrëfyer të paktën një herë në vit. Mbarështohet edhe celebrimi i kushtëzuar i shërbimit hyjnor, mënyra e dhënies së ujit të bekuar e të vajit të shenjtë, si dhe kremtimi i së shtunës së madhe. Në kungim nuk pranohen fëmijët që janë në moshë të njomë e që s’janë rrëfyer ende. Rrëfimi në shtëpi ndalohet. Përveç pagëzimit, një vëmendje e veçantë i është kushtuar sakramentit të martesës, e aty sidomos luftimit të konkubinatit. Nuk u epet absolucioni burrave që thyejnë kurorën duke mbajtur në shtëpi gratë e të tjerëve; “martesat e dyta” (secunde nuptie) janë të ndaluara, po ashtu si dhe martesat në kohë kreshmësh; konkubinat duan përzënë. Me masa të veçanta rregullohet edhe gjendja e klerit, i cili si n’atë kohë si më vonë kishte rënë nga çdo pikëpamje. Banesa e priftit duhet të jetë pranë kishës, jo pranë shtëpisë së t’et, “et non in domo patrimonii“; ai orenditë e kishës duhet t’i mbajë veç nga ato të prindve e t’afërmve të tij. Ndalohet përvetësimi i sendeve që i kanë lënë kishës besimtarët; ndalohet gjithashtu edhe shitja ose dhënia me qira e pasurive të kishës, etj.
Ndërsa për Kuvendin e Arbënit të vitit 1703 jemi të informuar mjaft mirë, për këtë të vitit 1462 nuk dimë se në ç’rrethana u mblodh e në ç’mënyrë u zhvillua. Nuk dimë gjithashtu nëse ai i dyti pati parasysh vendimet e këtij të parit. Si u tha dhe më sipër, pika të përbashkëta në vendimet e të dy kuvendeve ka mjaft, po gjasia e tyre mund të ketë rrjedhur natyrisht dhe nga kushtet e barabarta të kohës që i determinuan. Kuvendit të Arbënit i ka kushtuar një studim historiani gjerman Georg Stadtmüller, botuar më 1956 në “Orientalia Christiana Periodica” bleu XXII, f. 68-91. Në vendimet e këtij kuvendi, përmbajtjen e të cilave e jep kapitull për kapitull dijetari në fjalë, pjesën e parë e përbëjnë dhjetë kapituj: De professione fidei; De Apostatis; De Christi fidelibus, qui, licet, Fidem non ejurarunt, publice tamen Mahometicam sectam et secreto Christianam religionem profitents; Per pid dignosci debent fideles ab infidelibus; De fidei rudimentis; De verbi dei praedicatione; De festorum observantia; De sacris jejunis eorumque oscervantia; De quadragesimali juejunio; De juramento falso.
E dyta pjesë përmban nëndë kapituj: De sacramentis, De baptismo, De confirmatione, De poenitentia, De Eucharistia, De extrema unctione, De sacramento ordinis, De sacramento matrimonii, De eliminandis illicitae conjuctionis abusibus.
E treta përfshin dymbëdhjetë kapituj: De episcopis, De visitatione, De modo certiorandi Sacram Congregationem de Propaganda Fide de states propriae Dioecesis, De confiniis Dioecesum Sappatensis, Alexiensis et Albanensis, De finibus episcopatus Pullatensis, De regione Posterippensi, De familiae fidelibus, ex una in alteram dioecesim proficiscentibus, De ecclesiis earumque cultu, De altaribus sub dio positis, De missa parochiali, De sacra supellectili, De coemetriis et sepulchris.
E katërta rrok gjashtë kapituj: De parochis, De curatorum proventibus corunque rectat et oeconomica administratione, De alumnis Sacrae Congregationis de Propaganda Fide, De patribus missionariis, De schola Corbinensi et Alexiensi, De consulendo communibus provinciae necessitatibus.
Sikundër shihet, tematika e çështjeve që trajtohen te ky kuvend, sikurse është edhe e natyrshme, është më e gjerë. Ndër të tjera merret në shqyrtim dhe puna e apostatëve, e atyre që kanë ndruar besim, e veçanërisht e atyre që në jetën botore të përditshme paraqiten si muslimanë, po që tinëz ruajnë besimin e parë. Bëhet fjalë pastaj për misionarët, si dhe për seminaret e priftërinjve brenda në vend, që kanë për detyrë të ngrenë ndopak nivelin kulturor fort të ulët të meshtarëve. Ndër dispozitat e përbashkëta të së dy kuvendeve një vend kryesor e zënë ato që parashikohen për t’i vënë një fre konkubinatit. Nga masat që vendoset të merren në të dy kuvendet, shihet se ky zakon i rëndësishëm dhe për etnografinë e për historinë sociale të krahinave tona malore – ka qenë i gjallë si më parë si më vonë. Për këtë tërheq vëmendjen e priftit rrëfyes dhe Pjetër Budi (te Pasqyra e të rrëfyemit 1621 f. 21), duke e udhëzuar të shqyrtojë “a mos mbōj kund ndonjë konkubinë… ndë shtëpi të vet, ō gruo mbi gruo kundra arrëseut, e ligjës shintësë kishë“. Këtij zakoni ndërkaq nuk kanë mundur t’i bëjnë gjë as masat më drakonike të kishës, të cilat shkonin gjer në anatemë e në refuzim të një varrimi kishtar për ata që rronin në gjendje konkubinati.
Do shënuar ndërkaq se ky dokument ka një rëndësi jo vetëm për historinë e vendit, po dhe të gjuhës. Aty me një vend flitet si duhet prifti të pagëzojë foshnjën, duke thënë vetëm një herë latinisht “Ego te baptizo in nomine Patris et Filii et spiritus sancti“, e jo tri herë si bënin më parë. Flitet edhe se në rasa nevoje, me qëllim që foshnjet të mos vdisnin pa marrë pagëzimin, para se t’i binin në kishë, të udhëzoheshin besimtarët që këta vetë të thoshnin të pakën në gjuhën popullore shqip (in vulgari Albanico) unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit. Kjo është Formula e njohur e pagëzimit. Aty te paghesontnt pas gjase është një grafi e gabuar përni me vlerën enj-së. Kështu kjo formulë do lexuar Un të pagëzonj premënit Atit e t’Birit e t’Shpirtit shenjt. Te shpertit më fort se një shkrim gabim, një lapsus calami të shpirtit, do menduar se kemi të bëjmë me një trajtë reale, trajtë e shqiptimit krahinor, sikundër flitet edhe sot në anët e Matit e të Lurës, ku thonë pikërisht shpert, më duel shperti. Prandaj do të mendohet që shkruesi i parë i këtij dokumenti ka qenë ndonjë prift i atyre anëve.
Më të parat dëshmi të gjuhës shqipe janë disa emra vetiake: emra vendesh, dhe emra personash që kanë dalë pjesërisht prej ofiqesh, si Këshetësi, Kryezjasmi, Goljamadi (Gojëmadhi): e prej vitit 1402 një emër barkash gripareas, me të cilat mbarnin kripë, emër që pra përmban një fjalë kripare. Këto janë thërmiqe të shkëputura të periodës paraletrare, të cilat nuk mund të merren si dokumente gjuhësore në kuptim të vërtetë të fjalës. Si të tilla vlejnë Formula e pagëzimit, Ungjilli i mëngjesit të pashkëve dhe fjalorthi i kalorësit gjerman Arnold von Harff, të cilat përbëjnë kalimin te vepra e madhe e Gjon Buzukut, e vitit 1555. Formulës së pagëzimit i dihet data: 1462. Fjalorthi i Harffit nuk ësht’i vitit 1496, si vazhdon të thuhet shpeshherë dhe sot e gjithë ditën, po i vitit 1497: kalorësi vetë thotë në libër të tij se ai mbërriti në Shqipëri një vit pasi ishte nisur (më 1496) nga vendlindja e tij, qyteti Köln (Kolonia) i Renanisë, pra më 1497. Ungjillin e mëngjesit të pashkëve, dorëshkrimi i të cilit gjindet në Bibliotekën Ambrosiana të Milanos në Itali, e botoi sëpari (me 1905) historiani grek Spiridhon Lambrosc, e më vonë (1930), me një koment liturgjik, prifti i mirënjohur arbëresh Nilo Borgia prej Siqelia, duke e quajtur “Perikope shqiptare”. Këtij dokumenti, i cili përmban një copë të ungjillit të Mateut (kap. XXVII 62-66) bashkë me një tropar pashkësh sipas ritit bizantin, nuk i dihet data, as vendi ku u shkrua. Vetëm kaq mund të thuhet, që është më i vjetri monument toskërisht që ne dimë, ashtu sikundër është Formula e pagëzimit më i vjetri që dihet për gegërishten. Në këto rrethana, me gjendjen e sotme të njohurive tona, si më i moçmi dokument i shkruar shqip që është i datueshëm, mbetet Formula e pagëzimit.
Datimi i një monumenti gjuhësor është vështirë të bëhet, kur përveç elementeve të gjuhës nuk ka të tjera të dhëna. Kështu edhe Formula e pagëzimit do të kish mbetur e padatueshme, ashtu si Ungjilli i mëngjesit të pashkëve, sikur dokumenti që e përmban të mos ish i datuar historikisht. Formula që përdoret në pagëzim ka qenë lashtërisht në përdorim të kishës e në gojë të popullit, dhe shkruesi i Kuvendit të Matit nuk bëri gjë tjetër veçse nguliti me shkrim një traditë të trashëguar brez pas brezi e me një trajtë pothuaj të pandryshuar. Kështu ajo vazhdoi të përdorej edhe më vonë, këtë e vërteton dhe një krahasim me tekstet kishtare të mëpastajmet. Te Gjon Buzuku (1555, f. XXV/2 b) e gjejmë me trajtën Gjon, ty të pagëzonj Pr emënë të Atit, e Birit, e Shpirtit shenjt. Amen. Më 1621 Pjetër Budi (te vepra e tij Rituale Romanum f. 17), si formulë të rregullt të pagëzimit jep atë që thuhet latinisht: Ego te baptizo, in nomine Patris, et Filii, et spiritus sancti, duke porositur që “e këjo kshtu duhetë me u thanë gjithëherë, e jo ndryshej, o mbë tjetër arrësye…” Po kështu shprehet në f. 37, duke porositur që formula e pagëzimit të thuhet (latinisht) “një herë të vetëmenë”. Veçse me një tjetër vend (f. 18) të kësaj vepre autori merr parasysh pagëzimin në rasa të jashtëzakonshme, dhe thotë: “ma kur t’ish ashtu nevoja, sikur thuose foshnja perikullë me shkuom pa pagëzoum, aty gjithëkush ka të lirë, e mundën me e pagëzuom, sidota e mbë qishdo gjuhu të jetë, o prift, o gjakon o shekullar…” Sikundër shihet pagëzimi me formulë thënë shqip, në kohë të këtij shkrimtari, merret për një gjë të rrallë e të jashtëzakonshme. Ashtu thotë edhe ai vetë në f. 40 të librit të tij: “mirë tue ditunë se në gjuhn tanë këto kafshë pak e rrallë goditenë, e se ndo në godite, s kuxonjënë, ndë këtë kohë, koram popullë, atë kafshë me e përmendunë…”
Një gjë me rëndësi të veçantë është puna e mënyrës së shkrimit dhe e alfabetit. Një vështrim i Formulës së pagëzimit shqip e i tekstit latin në mes të së cilës gjindet na tregon se duktusi i shkronjave e grafia është njëlloj për të dyja. Kjo rrethanë nuk është pa rëndësi për historinë e shkrimit të shqipes. Lehtësia me të cilën shkruesi kalon nga shkrimi i latinishtes në të shqipes, duke përdorur kudo poato shkronja, dëshmon se në kohë të Skënderbeut ka pasur njerëz (klerikë, notarë e të tjerë) që shkruanin shqip, dhe se shqipja shkruhej me germa latine. Më anë tjetër është për të shënuar se ka një afrim midis këtij dokumenti dhe veprës së Buzukut në punë të kuptimit të disa germave t’alfabetit. Hyn aty sidomos s-ja me vlerë z-je në pozicion midis dy zanoreve (paghesont), s-ja me vlerë sh-je (te fjala spertit) e ligatura ni për nj (te senit). Ësht’e pamundur të mos shihet këtu se ka një traditë shkrimi në Shqipëri. Këtë traditë me një të tillë përdorim të shkronjave, përdorim që e ka burimin në Itali e më saktë në botën veneciane, ne mund ta ndjekim nga shekulli i XV në të XVI-in (Formula e pagëzimit – Gjon Buzuku), po jo më te shkrimtarët e shekullit të XVII. Te këta zë fill një përdorim më modern e më racional i germave t’alfabetit, duke dalluar sidomos s-në nga z-ja, s-në nga sh-ja etj. Pra alfabeti i Formulës e i Buzukut i ka rrënjët te një periodë më e përparme e shqipes. Çështja se prej ç’kohe buron ka rëndësi për historinë kulturale të vendit. Lehtësia e siguria në shkrim të Shqipes, që vihet re të Formula e pagëzimit, na dëften sikundër u tha se ka pasur një traditë letrare me një farë vjetërsie. Edhe gjuha e Gjon Buzukut me karakterin e përpunuar të saj shihet se mbështetet më një literaturë kishtare të mëparme, qoftë dhe me përmasa të vogla. Historiani shkodran Marin Barleti në vitin 1504 flet për disa “fragmenta quaedam verius quam annales” shkruar në “vernacula lingua“, d.m.th. në gjuhën popullore të vendit (sh. Historia e letërsisë shqipe I 156 v.). Më se dy shekuj më parë, në vitin 1332, arqipeshkvi i Tivarit Guillelm Adae prej Provencës së Francës shkruante se Shqiptarët në librat e tyre përdornin shkronjat latine. Po të kemi parasysh se Shqipëria, sikurse thotë Sufflay, është një vend me krishterim të lashtë dhe që m’anë tjetër ky vend ka qenë vendosur qëmoti në rrethin e kulturës romake e greke, mendimi i një shkrimi të gjuhës së vendit që në kohë të para është vetvetiu afër menç.
Këtyre rrethanave u shtohet dhe puna e qëndrimit të benediktinëve e të dominikanëve në Shqipëri në periodën paraturke, dy urdhra fetare që kanë themeluar vatra kulture e shkrimi kudo që kanë shkuar. Kështu Formula e pagëzimit e vitit 1462, megjithëse nuk përmban veçse një fjali të vetme, përbën një hallkë që lidh Shqipërinë paraturke me Shqipërinë e kohës osmane.