Ne vitin 1969, gjatë gërmimeve né qytezên ilire té Belshit u ndërmuar edhe
një sondazh ne rrafshet qê shtrihen né perëndim të saj
.1 Shtresën mjaft të trashë
té periudhés se bronxit e pasonte aty pa shképutje shtresa intensive e periudhës
se pare te hekurit dhe e fillimit të periudhës qytetare. Büke pare ìnteresin e veçantë që paraqiste kjo per studimin e premisave të krijimit té qytetit ilir, ky vend
u zgjodh, per vazhdimin e gërmimeve ne vitin 19732.
Gërmimi u shtri ne një sipërfaqe 150m2, duke përfshirë edhe sondazhin e
vitit 1969 (fig. 1). U kufizuam kryesisht me shtresën e periudhës se hekurit,trashësia e se cilës »dryshonte nga 1,10 m. ne 1,56 m. për shkak të disnivelit të depozitimeve. Ne sondazhin e vjetër vazhdoi gërmimi ne shtresën t bronxit deri né theUësinë 3,50 m, ku u r?desh tabani.
Né shtresën e periudhës se bronxit u fìtuan demente që e sinkronizojnë
atë me Maliq III-c-d dhe Tren II b. Të tilla janë enët me vegje të ngritura mbi
buzë (Tab. 1,1) dhe vegjet wish-bone3. Né gjendjen e tanishme mund të veçojmë
dy faza ne periudhën e pare të jetés ne këtë vendbanim: Belsh I a (bronxi i mesëm)
dhe Belsh I b (bronxi i vonë).
Shtresà e periudhës se paré të hekurit është më intensivja. Ne stratigrafinë
horizontale dhe vertikale « dalhian pesé nënshtresa, tre pfej të ciîave i takonixt
periudhës se pare të hekurit (Belsh II a-c).
Fillimi i periudhës se pare të hekurit (Belsh lia) shënohej nga një shtresë
e hollë, e depozituar tubi shtresën e kohës se bronxit. Qeramika është e rrallë,
me forma të vogla dhe ka një luster ofcêr ose kafe me sh^ëlqimv Ndër format
kryesore dallojmë qypa me qafê të shkurtër konike apo cilindrike, enë të vogla
me buzë të anuara të ngjashme me ato të Gajtanit I, me të cilat përkon edhe
fundi i ngritur konik4. Ndër tasat ndeshet forma sferike dhe ajo gjysmë sferike
me buzë pak ti trashura.
Ne këtë shtresë u shfaq për të parën here qeramika e pikturuar. Balta e sa)
është më e pastër dhe faktura e lustruar me ngjyrë okër.Vizatimi është bërë para
pjekjes me bojë kafe mat. Motivet janë trekëndësha të mbushur me vi ja
ose rrjetë rombesh (Tab. I 2,3). Zbukurimi i qeramikës se zakonshme është i
thjeshtë, kryesisht me kanelyra të pjerrëta ne shpatullat e enës,5 ose m« trekëndësha të bërë me incizim.
1) Punimet pwàm me u ndërmorën L.Papajanin. nga Për Muzeu një paraqitje lokal i Elbasanit të shkufctër dhe të u drejtuan rezultateve nga sftift autori «Moiiumentet» « baç
3,172. 2) Gërmimet u ndërmorën nga njëekspeditë e përbashkët e Institijtit të Histoaàë të Moitumenteve të Kulturës, me arkeologë autorin. , . 3> F.Prendi, La civilisation préhistorique de Matiq», «Studia Afbaniea» 1» 1966 Ta;b.
XYI^ß» M. Korkuti, Vendbammi prehistorik i Trertit, Konferenca II e Sd&é
g(jik#* H, Tirane l%0, Tab, VI,4,5;
4) SJubaai, Qeramika ilire e qytezës se Gajtanit, «Studdme Bàstòiike» 3, 1967» late. I, 3- «ihr
n,r.
5) Kjo mënyrë zbukurimi është mjaft e përhapur ne fazën Tren III; M.Korkuti, Vep.e c
Ne këtë fazë të zhvillimit të vet, qeramika e Belshit, persa i përket formavo
qëndrott më afër asaj të Gajtanit I, ndBrsa përdorimi i pikturimit e lidh atëme
fushën e Korçës.
Nënshtresa e dytë (Belsh II b) lidhet me një horizont banimi të përfaqësuar
nga jparete të djegura kasollesh me gjurmë thurje, nga gropat e furkave që shtrêngoheshin me gurë të vegjël (Fig. 2) dhe një qyp in situ. Nga pozicioni i gropave
mund të pêrcaktohet forma katërkëndëshe e kasolleve. Qeramika e zakonshme
vazhdon te ruajë lustrën kafe apo të zezë. Ndeshet një numêr më i madh
formasti, ndêr te cilat disa forma qypash dhe tasi me faqe të harkuara gjen paratele
ne shtresën II të Gajtanit^. Format e tjera të tasave kauë afërsi me Trenin III7.
€) B.Jubani, Vep. e cit., resp. Tab. VI, 5; VI, 2 dhe IX, 4 Ù M.Korkuti, Vep. e cit., Tab. IX, 5, 6.
V e n d b ani mi paraqytetar ne Gradishtë të Belshit
Qeramilca e pikturuar u ridesti né një numër më té madh formash,dhe repeitor më të gjere zbukurimesh. Tipike është ena me gr>kë Jconike dhe buz” te «htrira
anash, që të kujton formen e urnave të Barçit. Përyeç trekëndëshjt^ që mbetet
motivi kryesor i zbukurimit (Tab.1,4), ndeshet shpesh fusha e rombeye^ë thjeshtë
apotë mbushur me rrjetë (Tab.1,5). Gjithashtu ështé i përbashkët m& Trenin
zbukurimi i vegjeve me vija paralele për se gjeri» (Tab.1,6)
Né këtë shtresë u ndesh për të parën herë qeramika e importuar. Ajo është
punuar me çaik, prej balte ngjyrë ckër, ka sijeifrqe të lustruar që afron nga
ngjyra e verdhë dhe êshtë zbtkuruar me breza të gjërë ngjyrë kafe me sikëlqim
bojë argjerdi. Ka cdLe cjë fragment me veinik të A të decdur me brez të hollë
ngjyrë të baidLé (Tib.1.7). Kê qaftn e njc ere r.destet motivi i »johuf i
qer£mikës protogjecmetrike: rrathët koncentiikë (Ttb.^’S).’
Dvke u nisur nga paialt-lizmat e qenmikës &ê kësaj sttrese me fazat 711 të
Trenit dhe të Gajtuiit II, mi;nd ta datojmë atë né perii; dhën e paré tê hekurit
Gjetjâ 9 fragmetiteye protogjeometrike na lejpn të pêrcaktojmë një kufi më të
■ ngushtê Nënshtresa ne shéfc.XI-X e trete para (Belsh e.sonë. II c) ml?ulon një horizont banimi ne thellësinë
j,H) ini/ Mb fcetë lidhet një rresht gurësh ne forme të harkuar, që ndoshtakufîfconte paretin e kasoUes. Qeramika e vendit përbëhet nga një grup i thjeshtë dhe
nga një tjetër i pikturnar. Enët e zakonshme janë pregatitur me balte që ka përzierje thërmijash gëlqerorë, Sipërfaqja lustrohet me një cipë të hollë ngjyrë
kafe ose të zezë pa shkëlqim. Format e qypave me grykë cilindrike apo konike
afrojnë me tipet e Gajtanit II9, ndërsa ato me grykë të hapur me Trenin III10.
Me repertorin e formavo të Gajtanit afron edhe ena dyvegjëshe, që është mjaft
e ralle né Belsh. Ka edhe një numër të madh formash të veçanta vetëm për këtë
vendbanim, nga tê cilat muïid të përmendim enët e vogla me grykë cilindrike
dhe tasat.
Format e qeramikës se pikturuar janë të kufizuara: ojnohe me grykë të
prerë, enë me grykë të shkurtër cilindrike apo konike dhe tasa apo kupa gjysëm
sferike. Ngjyra e bojës bëhet më e çelët dhe merr nuança të kuqe dhe violet.
Edhe ngjyra e fakturës anon nga e kuqja. TrekëndSshi zhduket dhe motivet
kryesore bëhen frizi i katërkënd shave të mbushur me vija paralele dhe gjysmë
rrathët koncentrikë (Tab.I.9,10).
Ne qeramikën e puniiar me çark, që zë një vend të rëndësishem ne këtë shtresë, dallojmë dy grupe nga pikpamja kronologjike. Më i herShmi përbëhet nga
enë të punuara prej balte ngjyrë okër me nuança jeshile, të cilat janë lyer me
vernik ngjyrë kafe ne të murme me një shkëlqim të dobët metalik (Tab, 1 14-16).
Brezat e hollë horizontale të vendosur dendur (Teb. I, 17-18) e lidhin këtë qeramikë me gjeometrikun dhe korintikun e hershëm n.
Grupi i dytë i takon shekullit VI p.e. sonë, kryesisht dhjetëvjeçarit të fundit të tij. Ne enët e m:dha është tipike amfora me buzë të rrumbullakuara, e
punuar prej balte ngjyrë të verdhë ne të bardhë d’ie amfora e tipit korintik12
me buzë ne forme strehe. U gjet një numër i m d h enësh tavoline, kryesisht
për pije. Ne to d illohet një nêngrup i kufizuar enësh prej balte okSr, me fakturë
të palustruar, kryesisht ojiiohe mî lëfyt të ngritur (Tib.I, 19) dhe tasa që ruajnë
format e qeramikës se punuar pa çark. Ndeshen edhe enë të tjera të punuara
me çark që janë trajtuar me të njejtën balte dhe motiveve zbukuritni të
qeramikës se pikturuar.
Ne qeramiksn e imoortit jan5 karakteristiks hydriet me grykë të gjerë (Tab.
I, 21) që lyhen me vernik të kuq, i cili shkëputet ne forma ciflash nga sipërfaqja
e enës13. Prcdhimeve atike i përkasin gjithashtu kilikët14 dhe skifosat me trup
të ulët (Tab.I, 22-24) që zbukurohen me motive të thjeshta dhe breza purpurins.
Qeramikës korintike i t&kojnë skifosat me vegje të zgjatura eliptike dhe një
fragment me figura të gërvishtura (Tab.I, 20). Dallohet edhe importi lmdor grek
me enë të zbukuruara me breza verniku dhe kratere të tipit halkidik16.
Vendb animi par aqyt e t ar ni Gradishtè të Belshit
E gjithë nënshtresa e Belsh II e datohet né shek. VII- VI p.e.sonë.
Shekulli V s jell një rcdryshim ne qeramikën e Belshit (Belsh III a). Krahas
rritjes se r.djeshme të importit vihet rc një renie e cilësisë se preéhimit vendas
Enët e pikturuara janë tepër të rralla due të njé cilësie të dobel Ato humbasin
lustrën karakteristike dhe punohen prej balte të pastër, por që shkr iftohet lehtë,
duke humbur ed ìe vizatimin. Edhe tipet e mertivet janë të kuâzuam QeramUca
« zakonshme dallohet për një punim të dobët të fakturës, né të cilên daMn grimoat gëlqerore të baltes. Qypi me grykë të lartë dhe ena me grykë të shkurtër gjejnë paratele me Gajtanin III17. Si forma të tjera ndeshen tasat me buzë të drejta
apo të trashura. Ndër to gjejmë edhe tasa të punuar me çark.
Ne qeramikën e importuar bëhet karakteristik skifosi masiv (Tab.1,25) me
arnamente karakteristike për periudhën e figurave të zeza. Ndeshen si forma tê
tjera krateri, amfora e tipit korkyras dhe samian18, si dhe ktlike me vernik tê
Me nënshtresën e Belshit III a, e cila shënon fillimin e perhidhës qytetare
lidhet një horizont banimi i përfaqësuar nga mbeturina djegte dhe një rresht
gurësh të një themeli banese.
Nënshtresa më e sipërme (Belsh Illb) ka si fillim një horizont banimi nga
i cili kanê mbetur vetëm pjesë themelesh prej gurësh të papunuar. Ne qeramikë
zotëron predhimi qytetar. Enët e punuara me dore janè mjaft të ralla dhe trashëgojnë format dhe teknikën e shtresës paraardhëse, por me një punim më
të dobët. Me dore janë punuar edhe pitosat q^ riprodhojnë format e njohura
helene, ndêrsa prodhimet vendase me çark përbëhen kryesisht nga tasat dhe
amfoiat e vogla. Qeramika e pikturuar nuk ndeshet më ne kite shtresë, dake
u kufizuar kështu deri ne fund të shek.V p.e.sonë.
Qeramika e importuar i takon shek.të IV p.e.sonë dhe dhjetvjeçarëve të
pare të shek. III. Ka një zotërim të importit apolloniat që përfaqësohet nga
amfora20 hidria21 tasa dhe skifosa. Nï këto të fundit veçohet një grup me origjinë
apule, që ka si karakteristike zbukurimin me kyma dhe me pikturim me bojë
rozë (Tab.I, 26-27). Prodhimeve dyrrahase i takojnë enë të zbukuruara me kaneïyra të gjera, që sapo shfaqen ne këtë shtresë dhe tasa të lyera me vernik të zi.
Gjetjet më të vona ne këtë shtresë nuk e kalojnë mesin e shek. Ill p.e.sonë.
Që nga kjo kohë jeta është shpërngulur plotësisht né pjesën e mbrojfur të vendbanimit, ne rafshet e shkëmbit të Gradishtës. Gjatë sondazheve të kryera ne
këtë vend né vitin 1969, është vënë re se jeta qytetare ka nisur aty, që ne gjysmën
e djrtë të shek. IV p.e.sonë, por zhvillimln e piote e merr ne shekullin që pasoii.
Pas braktisjes se vendbanimit të poshtëm, vendi u përdor për varrezë. Nga
gjetjet e rastit dhe dy varre të zbuluara ne vitin 1969 kishim përeaktuar si caqe
kohore të nekropolit shek.III p.e.sonë dhe shek.IV të e,sonë. Duke patur
kryesisht qëllime shpëtimi u kryen gërmime edhe né një pjesë të vogël të nekropolit
që shtrihej mbi sipërfaqen e vendbanimit ose ne kufi të tij.
Ne numrin e varreve të hapur u vërejtën katër mënyra ndërtimi të tyre«
Varrei më të hershme ishin me vendosje trupi ne tokë, me një kufizim të thjeshtf
gurësh. Pasonte një tip me ambient katërkëndêsh prej tullash, i përeaktuar m®
tepër ûga gjendja sociale e te vdekurit. Varrimi né to ishte bërë me trup dhe
me urna te vendosura ne té hjejtin Varr2?.hi njëkohshëm me té ishte tipi i varri
me véndosje trupi né nje arké prej tjegullash. Me né frmd ishte kaluar plotésisht
né djegien e trupit dhe vendosjen e hirit né urna.
Varrete nekropolit té Belshit té shek.III-I p.e.soné paraqiten mjaftté pasùf
dhe pasqyrojne nivelin qytetar té jetés né këtë vend. Tipi me arka druri òse pila*
ka guri është trashëgim i një formì té perrodhés sé pare té heikùrit, qé ndeshét
né tumat iïire. Per periudhén qytetare ky tip, qé ndértohet me tjegulla, éshté takuar né Shqipërinë e Jugut dhe rie Zgërdhesb. Edhe né shek.I p.e.soné, kur kalohet ‘plotésisht né djegien e trupave, ena vecdoset né njé arké me permasa té
zvogéluara.
Duhen datuar né shek.I p.e.soné dhe né shekullin që pason edhe një numër
fragmente arkash Èiri prej guri, të cilat janë gjetur të përziera nga punimet b-uj«-
qësore. Takohen ndërmjet tyre tipe që persërisiri format e arkave apoloniate né»
tforma katërkëndëshe apo të rrumbullakta, me imtime varresh monumentale
ë zbukuruafâ me «kolonadâ» të stilit korinthik. Kapakët e arkave janë zbukuruar
me figura të ndryshme» ndër të cilat dallojmë një shqiponjë që cop ton një gjarpër,
si dhe një sfinks. Të gjitha janë punuar në një gur gipsi solid, karakteristik per
skulpturat e zbuluara në Belsh? Në këtë mënyrë shtohet repertori i skulpturave
të kësaj qendre ilire dhe përcaktohet një mbështetje kronologjike nëdatimin
e tyre.
Materiali i zbuluar në Belsh sjell të dhëna të re ja né studimin e periudhës;
se pare të hekurit në vendin tonë. Ka rëndësi fakti se në këtë vendbaiiim ilir mund
te ndjekim këtë periudhë në mënyrë të pandërprerë. Gjetja me shumicë e matefialeve të importuâra nga Greqia ka gjithashtu rëndësi të veçantë jo vetëm për një
kuadër më të përcaktuar kronologjik, por edhe për përfundime me karakter
ekonomik-shoqëror.
Që né kalimin nga bronxi në hekur, në vendbanimin e Belshit ndeshim qeramikën e pikturuar, që ka tipare të qarta devolute. Nuk ka dyshim se ajo ka
depërtuar në Belsh nga fusha e Korçës, nëpërmjet luginës se Devollit. Në Belsb
kjo teknikë e qeramikës përvetësohet dhe zhvillohet gjatë tërë perindhës se paré
të hekurit, di;ke kaluar një evolucion në format dhe orn^mentet, pordvke ruajtur
elementët teknikë. Me shkëputjen nga qeramika devolute vihet re tek ajo një
ndikim i formave dhe ornamentikës gjeometrike dhe korintike greke. Kjo lidhefc
me kërkesat e një shtrese té re shoqërore, aristokracisë fisnore, e cila kërkonte
nga zejtarët prcdhime të ngjashme me enët që importonte nga Greqia.
Në të njejtën shtresë vemë te edhe ngjashmërinë e qeramikës se zakonshme
me atë të Gajtan IL Belsbi përbën në këtë drejtim një pikë të ndürmjetme midis
krahinave veriore, jugore dhe lindore të IUrisë se Jugut dhe mund të japë mjaft
në shpjegimin e proçesit të formimit të unitetit kulturor ilir në periudhën
e paré të hekurit.
Ndeshja e qeramikës protogjeometrike dhe gjeometrike në Belsh ngre edhenjë problem me karakter ekonomik shoqërpr. Është e nevojshme të shikohet
proçesi i vendosjes se kolonive helene në vendin tonë në një prizëm më të gjerë.
Ekzistenca e marrëdhënieve të ngushta me Greqirë provon nga njëra anë një
étape më të përparuar në proçesin e shthurjes se rendit të bashkësisë primitive,
sepse praria e enëve të importuâra lidhet me kërkesat dhe veprimtarinë e shtresave të reja shoqërore; aristokracisë dhe tregtarëve. Riprodhimi i modeleve të
tyre nga poçarë në një qeramikë luksi tregon, nga ana t jeter, se kjo degë e zejtarisë po fitonte një cilësi të prodhimit të mallrave, orientimin nga tregu.
Në këtë mënyrë bëhet e qaitë se përpara veadosjes së koloiiive helene ne
vendin tonë ibhin krijuar kushte të tilla ekonomike-shoqërore, qé kishm sjellë
nevojën e vendosjes së marrëdhënieve me boten skUavopronare tê Mesdheut.
Prodhimet protogjeometrike jane ndeshur edhe në tumat e Barçit, Bajkajt dhe
Dukatit, por gjetja e tyre në Belsh ka një rëndësi të veçaatë. Prania e tyre né
shtresat e një vendbanimi tregon se ky import ouk ishte diçka e veçantë, e përcaktuar për ritet e varrimit, por lidhet me kërkesat e një shoqërie qê po orientohej nga marrëdhëniet skllavopronare. Ne këtë prizëm mund të kuptohet se krijimi i kolonive helene në etapën qê pason ishte një hap i mëtejshëm ne zhvillimin
e marrëdhënieve ndërmjet ilirëve dhe Greqisë Skllavopronare. Krijimi i
kolonive helene shprehet në Belsh me një rritje të ndjeshme të importeve
korintike që pothuajse barazojnë prcdhimin vendas. Në shek.VII zotëron
në import qeramika e Korintit dhe Dyrrahut, por që nga shekulli VI prodhimet
e Apolonisë zënë aty vendin kryesor. Deri në pushtimin romak vëmë re se zona
e Belshit gjendet nï sferën e shkëmbimeve tregtare me Apoloninë.
Depërtimi i importit grek në fillim favorizoi prodhimin vendas të specializuar, i ciü u mundua t’i përshtatet në forma dhe motive. Vëmë re në disa raste
edhe prodhimin me çark në qeramikën e pikturuar të shek.VI-V. Por kjo kohë
shënon edhe fundin e kësaj qeramike, gjë që përbën edhe vazhdimin më të vonë
të teknikës së pikturimit mat në vendin tonë. Në këtë mënyrë, përpjekja për të
krijuar një prodhim luksi vendas të qeramikës, nuk pati sukses, për shkak të
konkurencës së prcdhimit skllavopronar të kolonive. Kjo ishte një tërheqje e
pjesshme dhe e pëikohshme. Prodhimi vendas ruajti terreni ri në poçarinë e zakonshme dhe më pas, me rritjen e kërkesave qytetare, kaloi përsëri në prodhimet
e cilësisë së mire me përdorim çarjcu.
Që nga mesi i shek.III vendbanimi i hapur pushon së jetuari dhe shpërngulet
në lartësinë e Gradashtës. Jeta qytetare në vendbanimin e mbro jtur provohet dhe
diçka më paré, nga gjysma e dytë e shek.IV p.e.sonë. Duhet të njohim në këtë
rast rolin e veçantë që ka luajtur ne krijimin e qendrës së fortifikuar vendbanimi
i hapur. Ishin proçeset ekonomike, të óilat u zhvilluan aty gjatë perii: dhës së pare
të hekurit që bënë të mundur krijimin e një qendre qytetare. Vendosja e saj
në një hapësirë më të gjerë e më të mbro jtur, nga kontrollohej zona e Dumresë
dhe rrugët që e përshkonin atë, përputhet me kërkesat e një qendre të urbaoizuar.
Ky shkrim është shkruar nga Neritan Ceka marr nga libri i tij ILIRIA