Shkruan: Aleksander HASANAS
Gjuha Cariane pa frikë mund të përdorim frazën – “Barbarians” gjuhë barbare pra, e fshehur kjo maskuar nga një maskim grek – për ti dhënë një përshkrim të shpejtë kombit të vet si të lashtë dhe të njohur si Carians.
Kjo edhe për një arsye tjetër: A dini se shumë njerëz të famshëm ishin në fakt me origjinë Cariane? “Babai i historisë”, Herodoti ishte gjysma Carian nga ana e etërve të tij, që quhej Lyxes ose Lỳkse në vendlindjen Carian. Cleoboulos e filozof, një nga shtatë mendimtarë të Greqisë quajtur, ishte një Carian nga qyteti i Lindos, prej të cilit kemi një nga thëniet më të mençura dhe më klasike ndonjëherë; “Moderation is the best thing” një frazë që u bë si një paraprijëse e kulturës greke.
Thales Miletian, një nga filozofët më të mëdhenjë dhe me shumë të drejtë i quajtur “babai i shkencës”, ishte gjithashtu Carian.
Jemi të njohur gjithashtu me ‘Mausolos’, dhoma varrimi i të cilit “mauzole”, u bë një nga shtatë mrekullitë e botës. Personi më i pasur në historinë e njerëzimit dhe Mbret e Lidias, Pasanik, ishte gjysma Carian. Kjo do të thotë së fundi, se Carians ishin shumë më tepër të famshëm, por të njohur relativisht dobët.
Origjina Carians
Edhe pse Carians përmenden shpesh në literaturën e lashtë, pjesa më e gjerë rreth tyre mbeti një mister. Deri në vitet 80, kur shkrimi Carian ishte deshifruar më në fund, deri atëhere nuk dihej asgjë në lidhje me natyrën e gjuhës së tyre. Ajo që ne e dimë tani, është se gjuha Cariane i përkiste grupit Luwic e gjuhëve Anatole indo-europiane së bashku me Lycian.
Megjithatë, shumica e autorëve të lashtë e vendosin popullin e lashtë Carian fillimisht në tokat e së sotmes Greqi.
Në kërkim të para-historisë së tyre, do të ishte, edhe një herë, e mençur të besonim Herodotin, i cili ishte gjysmë-Carian nga gjaku. Ai raporton në lidhje me Kretën, ku Carians banonin në ishujt e Egjeut dhe janë subjekte ndaj “Minoan” Mbretit Minos. Ata nuk paguajnë asnjë haraç, gjatë të furnizimit të Kretës me anije dhe detarëve kur ishte e nevojshme.
Nga fushatat e tyre me Minos, ata u bënë të njohur si mercenarë dhe në fakt emri “Carian” u bë pothuajse sinonim me “mercenar”. Në këtë pikë të kohës, Carians janë të njohur si Leleges, një emër i cili ka qenë shumë konfuz për historianët. Në fakt, Leleges janë një grup njerëzish që Possedojnë në disa llogari si Carians dhe në llogari të tjera, si një komb i veçantë, që lidhen ngushtë me Carians.
Me paraprakisht Jon dhe Dorian në ishujt, të Carians përfundojnë në kontinent, Epir. Në anën tjetër, sipas Herodotit, Carians i paraqesin si vendasit e Caria. Ata thanë se Lydos dhe Mysos, etërit e Lydian dhe kombit Mysian respektivisht, ishin vëllezërit e tyre “Car” atit themelues.
Herodoti beson megjithatë, se vendasit e Caria, ishin Kaunian, një komb që miratoi gjuhën Cariane (ose Carian miratoi Kaunian). Kaunianët në nga ana e tyre kanë pohuar se kanë ardhur nga Kreta.
Shembuj gjuhësor
Më poshtë ju do të gjeni disa fjalë Cariane dhe lidhjen e tyre me gjuhët e tjera indo-evropiane.
Vini re gjuhën shqipe e njëjtë fiks me ate Cariane.
Thuhet se Jonianët e parë që u vendosën në Caria nuk shpunë gra me vete, por janë martuar me gratë Carian lokale. Kjo do të thotë se popullatat e bregdetit Carian ishin fillimisht të përziera dhe valët e mëvonshme të grekëve duhet të kenë shkaktuar një helenizim të hershëm i 6 popullatave Cariane.
Pak a shumë, Carians duhet të kenë qenë ekzistues si komb brenda një kombi dhe erdhi në një formë simbiozë me grekët.
Tani, nëse shkrimtarët grekë ishin me të vërtetë të drejtë në lidhje me migrimin e Carians në brigjet e Azisë së Vogël, dyhet thënë kur ndodhi kjo?
Në anën tjetër të Egjeut gjendet përgjigjia. Vendi i Karkisa siç quhet në të dhënat e Hethit mund të jetë Caria i shekullit të 14 pes. Duke pasur parasysh etnonimin Carian “Krk” dhe “Krka” e përdorur nga fenikasit dhe ajo persiane, përkatësisht, atëherë do të thotë, Karkisa qenë Caria nga vende të larta.
Carian i përket familjes indo-evropiane e gjuhëve të Anadollit, së bashku me Hiteut, kuneiform dhe hieroglifik Luwian, Palaic, Lycian, Lydian, Sidetic dhe Pisidhisë.
- V. Sevoroskin-në bazë të dokumentacionit të tërthortë afirmuar në burimet klasike, kryesisht emra Carian duhur që treguan lidhje të forta me të Anatolisë. Por kjo tashmë është konfirmuar qartë nga burime të drejtpërdrejta, tani që alfabeti Carian është deshifruar, dhe prova vendimtare gjuhësore është marrë nga tekstet Carian 9.
Pavarësisht klasifikimit të saj të caktuar, Carian është një gjuhë e dëftuar dobët. Shumica e mbishkrimeve Carian janë prodhuar jashtë Caria (e.g në Egjipt) dhe janë kryesisht grafite me kontekstin lakonike (e.g emrin e amanuensis). Kjo na lë me një fjalor që është i përbërë kryesisht nga emrat personal. Më të gjata tekstet Cariane janë gjetur në Greqi dhe Turqi, por është e nevojshme për shumë më tepër në mënyrë që të kërkojmë një kuptim më të mirë të kësaj gjuhe.
Pjesa më e pazakontë dhe e vështirë e gjuhës Cariane është alfabeti saj. Ajo duket pak a shumë si një alfabet rrjedhe greke, por në realitet çfardo lloj leximi nëpërmjet gjuhës greke do të ishte i pa vlerë me realen në Carian. Për shembull, e konsiderojnë si më poshtë hipotetike shkronjat rendore tek emri MARIA 10, e cila është lexuar si SAŠLDA in Carian.
Vlerat e këtyre shkronjave nuk kanë të bëjnë fare me ato greke dhe për këtë arsye përpjekjet e para për të lexuar Carian si greke, është bër pothuajse “unpronounceable”. (e pa prononcueshme, e pa pranueshme)
Një përpjekje e dytë për të lexuar Carian si alfabet semisyllabic nuk dha asnjë dritë.
Egyptiologisti John D. Ray duke përdorur bilinguals Carian-egjiptian ariti të caktojë vlera të reja për këtë gjuhë jo “greke”-si alfabet, dhe gjuha Cariane është deshifruar pas kësaj.
Tek kjo tabelë vini re me kujdes disa fjalë të lashta PIE – të cilat gjenden ende pastër tek gjuha shqipe, pa haruar evolimin e shkronjave llogjike dhe me bazë shkencore përcaktuar ashtu e njëjtë kjo për të gjitha gjuhët e tjera e tjera në përdorim; psh: kemi kalime te tilla si : d/t/s = ds/x/z ashtu si: Ts = c/ç, etj.
Shpjegoj këtë pasi fjala e parë PIE e ndodhur tek kjo tabelë aty kemi:
dhu₂mós =zu’mènim – zèmërim.
Aleksander Hasanas
(Mili Butka).