Volteri për shqiptarët në epokën e Skënderbeut

Thenie te Volterit
– Gjykojeni një njeri më shumë nga pyetjet se sa nga përgjigjet e tij.
– Zoti është një komedian i cili po luan para një audience e cila ka shumë frikë të qeshë.
– Është e rrezikshme të kesh të drejtë, atëherë kur qeveria e ka gabim.
– Ekzistojnë të vërteta të cilat nuk janë për secilin njëri dhe për secilën kohë.
– Për ta mësuar se kush ju sundon, thjeshtë gjeje atë që nuk të lejohet ta kritikosh.
Astrit Lulushi: Volteri dhe filozofia e historisë

Më 21 nëntor 1694 – Lindi François-Marie Arouet (v.1778), emri i penës, Volter; përfaqësues kryesor i Iluminizmit, shkrimtar, historian, filozof jashtë filozofisë konvencionale, i njohur për satirën, kritikën ndaj fesë si institucion, përkrahës i tolerancës fetare dhe për ndarjen e kishës nga shteti, shkrimtar me dhunti shkruan shqip.info

të shumta, duke prodhuar vepra në pothuajse çdo formë letrare: dramë, poezi, roman, ese, vepra historike e shkencore. Ai shkroi më shumë se 20 mijë letra dhe mbi 2 mijë libra dhe pamflete.

Volteri ishte mbrojtës i hapur I lirisë së shprehjes, përkundër pasojave nga ligjet dhe censura e rreptë e kohës. Për shkrimet e tij satirike, ai shpesh u dënua me burgim ose mërgim. Volteri ishte kritik i ashpër i traditës fetare, që pengon lirinë individuale të besimit –  por ai nuk thoshte se ishte kundër idesë së një qenie supreme. Volteri arsyeton se ekzistenca e Zotit nuk është çështje besimi, por arsyeje, dhe se të gjithë njerëzit janë vëllezër, ndërsa janë krijesa të njëjta nga i njëjti Zot.

Sa për skllavërinë, Volteri e kritikoi ashpër, por në anën tjetër, u përpoq të shpjegojë se racat e ndryshme kishin origjina të veçanta prandaj nuk mund të ishin të njëjta ose të barabarta. Volteri shpesh është akuzuar për anti-semitizëm edhe pse shumica e kritikave të tij në fakt i drejtohen Biblës, dhe jo Judaizmit në veçanti.

Volteri gjithashtu shkroi drama, prozë dhe poezi. Kandidi është puna e tij më e famshme në prozë, ku ai kritikon filozofinë e Gottfried Wilhelm Leibnizit  mbi optimizmin metafizik nëpërmjet naivitetit të Kandidit, personazhi kryesor, i cili pas përjetimit të një fatkeqësie, refuzon të jetë optimist pa patur arsye për të qenë i tillë.

Duke shkruar për historinë, Volteri sfidoi konceptin mbizotërues të kohës së tij, se historiografia duhej të merrej me ngjarjet e mëdha politike, ushtarake dhe diplomatike; Volteri thotë se theksi duhet vënë në kulturë, art, shkencë, zakone – dhe u përpoq  për të shkruar një histori të botës mbi këto baza.

Kjo vihet re edhe në “Ese mbi edukatën dhe shpirtin e kombeve” lidhur me heroin kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti – Skënderbe, për të cilin Volteri shprehet me konsideratat më të larta, duke thënë se nëse perandorët byzantinë do të kishin vepruar si Skënderbeu, rënia e Kostandinopojës nuk do të kishte ndodhur.

Në esenë e tij, Volteri analizon rezistencën çerek shekullore të shqiptarëve kundër perandorisë osmane; dhe argumenton se faktorët themelorë të fitoreve të Skënderbeut janë dy:

1) Shqiptarët janë popull luftarak.

2) Shqipëria është vend malor dhe se mos-përulja është veçori e banorëve të maleve.

Kush ishte Volteri?

François-Marie Arouet që më pas u quajt “Dë Volter” ose Volteri, u lind më 21 nëntor 1694 dhe vdiq 30 Maj1778, ishte bir i një noteri parisian. Nxënës i kolegjit jezuit “Luigji i Madh”, duke filluar nga viti 1704 ai shkroi vargjet e para dhe tragjedinë e tij të parë (të humbur) në moshën dymbëdhjetëvjeçare. Duke lënë kolegjin më 1711, prirja e tij prej shkrimtari u ndal.

Megjithëse i filloi studimet për drejtësi nën trysninë e të atit, i braktisi ato shumë shpejt. Një satirë kundër Regjencës së Filipit të Orleanit, që iu atribuua djaloshit të ri, i kushtoi një qëndrim prej njëmbëdhjetë muajsh në Bastijë.

Gjashtë muaj pas lirimit, Volteri dorëzoi në teatër tragjedinë Edipi, që pati një sukses të madh dhe i dha emër si autor tragjik. Më 1723, botimi i La Henriades, epope e ngjizur gjatë burgimit dhe kushtuar Francës së Hanrit III (që e kishte titulluar në fillim Liga ose Hanri i Madh), e bëri edhe më të famshëm.

I kërcënuar më 1727 për t’u futur përsëri në burg për paturpësi të tepruar, shkrimtari parapëlqeu të emigronte në Angli. Gjatë dy viteve që kaloi përtej Manshit, Volteri u interesua për teoritë e reja të Isak Njutonit mbi shkencat fizike dhe natyrore, si dhe për filozofinë politike të Xhon Lokut.

Kjo periudhe do të ishte vendimtare për jetën dhe veprën e tij të ardhshme. Letrat filozofike, të shkruara në mërgim dhe të botuara më 1734 në Francë, u sekuestruan nga Parlamenti i Parisit, u dënuan si armike të fesë dhe të shtetit dhe u dogjën publikisht.

Për t’i shpëtuar një burgimi të ri, Volteri u strehua në Sirei, në Lorenë, në kështjellën e markezes së Shatëlesë, ku iu kushtua studimeve të tij filozofike, historisë dhe shkencave fizike dhe natyrore.

Një lidhje e lumtur prej pesëmbëdhjetë vjetësh me “Emilinë hyjnore” i dha mundësinë të punonte – në shoqërinë e markezes – mbi komente të gjata mbi shkrimet e Njutonit dhe të Laibnicit. Më 1749, vdekja e zonjës së Shatëlesë e goditi rëndë dhe e bëri të pranonte një ftesë në Potsdam të Frederikut II të Prusisë, me të cilin kishte letërkëmbim që nga viti 1736. Pas prishjes së miqësisë me Frederikun e Madh më 1753, Volteri u nis për të banuar në Gjenevë.

Aty, brenda disa javëve, shkroi novelën filozofike Shpirtkulluari ose Optimizmi (1758-1759). Më 1758, bleu fshatin dhe senjorinë e Femeit, në mes të rrugës midis Gjenevës dhe Francës, ku shkroi dhe iu përkushtua konkretisht përmirësimit të kushteve të jetës të fshatarëve, që ishin “shtetasit” e tij. Volteri vdiq në Paris më 30 maj 1778.

Deistët njihnin ekzistencën e një zoti krijues, por nuk besonin që ai merrte pjesë në jetën e botës jashtë ligjeve natyrore të fiksuara nga krijimi fillestar. Manifesti i parë i deistëve është një vepër e Xhon Tolandit, Krishtërimi pamister 1696). Kjo mënyrë të menduari u përhap në shekullin XVIII midis intelektualëve falë, mes të tjerash, shkrimeve të Volterit.

Rreth së njëjtës kohë, si Volteri, edhe filozofi dhe juristi Monteskjë (1689-1755) qëndroi për një kohë më të gjatë në Angli.

I ndikuar thellë nga Loku, por edhe i impresionuar nga realiteti i Kushtetutës angleze, ai riformuloi një teori të së drejtës natyrore dhe përpunoi atë të ndarjes së pushteteve midis pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe juridik Mendimi antiabsolutist i Monteskjësë, paraqitur te Për shpirtin e ligjeve (1748), pati një jehonë të madhe në gjithë Evropën.

Për Volterin, progresi i iluministëve nuk u kufizua në shkencat e natyrës. Iluministët duhej gjithashtu të kryesonin betejën për lirinë e shpirtit dhe në luftën kundër obskurantistëve fetarë, sidomos atyre të Kishës Katolike, që kërkonin të pengonin idenë e vizionit modern të botës.

Ajo që ne kuptojmë me fjalën “filozof ” ndryshon nga një vend në tjetrin. Në vendet anglo-saksone dhe në Gjermani, një filozof është një profesor universiteti, specialist i filozofisë; në Francë, mund të jetë edhe një shkrimtar që ndërhyn në debatin publik, duke botuar libra dhe artikuj shtypi mbi çështjet politike dhe morale dhe që ndihmon në këtë mënyrë për të formuar një opinion.

Modeli nistor i këtij lloji të dytë filozofi është Fransua Mari Arue, që u pagëzua vetë “Volter” (ose më mirë “Dë Volter”, për të mos mbetur i vulosur nga inferioriteti i klasës së tij të origjinës, borgjezisë).

Lindur dhe rritur në Paris, Volteri (Voltaire) u njoh që në rininë e tij si shkrimtar teatri, redaktor artikujsh dhe autor pamfletesh në vargje satirike kundër disa personaliteteve të rëndësishme të Oborrit.

Lavdinë e parakohshme e pagoi me një qëndrim prej pothuaj një viti në Bastijë, burgu i shtetit të monarkisë. Aty iu fut redaktimit të një epopeje në vargje mbi mbretin Hanri IV, që u kishte dhënë fund luftërave fetare në Francë nëpërmjet ligjit të Nantës (1598).

Ai po tregohej shumë guximtar duke i thurur lavde një mbreti tolerant, në kohën kur sapo kishte vdekur Luigji XIV, që kishte shfuqizuar ligjin e Nantës (ligji i Fontenblës, 1685) dhe i kishte dhënë Kishës Katolike statutin e fesë së shtetit. Beteja për tolerancën mbeti për tërë jetën një mendim i ngulët vetjak i Volterit, sepse toleranca qe themeli edhe i lirisë së mendimit që e kërkonte si shkrimtar.

Ai pati kështu deri në vdekje një kundërshtar të caktuar: Kishën, që mbronte me thonj e me dhëmbë monopolin e shpjegimit të zanafillës së botës dhe që kishte çuar rregullisht në turrën e druve botimet e kundërshtarëve të saj, madje edhe botuesit dhe autorët e tyre, kur kishte rast t’i shtinte në dorë dhe t’i dënonte për herezi, siç ndodhi me tmerrin e paharruar të ekzekutimit të filozofit italian Xhordano Bruno (1548-1600), torturuar dhe djegur i gjallë, si dhe i shumë të tjerëve.Britma e luftës e Volterit, e përmendur shpesh në fund të letrave të tij, qe gjithmonë “Ec L’inf.” (“Të shtypim të poshtrën !”).

Liria e mendimit ka kuptim vetëm kur shoqërohet me lirinë e të botuarit, kur njerëzit mund të debatojnë lirisht për mendimet e tyre dhe pa përdorur mjete për t’i imponuar ato me dhunë. Volteri punoi për këtë me botimet e tij, por edhe me anën e një letërkëmbimi të bollshëm, që mbush njëqind e shtatë vëllimet në botimin e fundit të plotë të veprave të tij.

Këto letra i dhanë mundësi të ndikonte mbi grupet më të rëndësishme të opinionit publik francez, domethënë të fisnikërisë dhe të borgjezisë së lartë, që ishin shumë të hapura ndaj ideve të iluministëve. Në kohën e Volterit, në Francë borgjezia ende nuk ishte e bindur se idetë vlejnë sipas peshës së arsyetimeve dhe jo në funksion të rangut të personit që i paraqet.

Nga ana tjetër, në Angli, ku arsyeja e shtetit kërkonte tolerancën duke pasur parasysh thërrmimin e feve dhe të sekteve dhe ku fisnikëria sipërmarrëse filloi të përzihej me borgjezinë tregtare, formimi i këtij opinioni publik “borgjez” ishte shumë i përparuar dhe liria e mendimit e kishte ndjekur natyrshëm të njëjtën udhë.

I kërcënuar për të përfunduar përsëri në Bastijë dhe i urdhëruar të zgjidhte midis burgut dhe mërgimit të përkohshëm, Volteri parapëlqeu të nisej për në Angli.

Ai mësoi të njohë sistemin mekanist të Isak Njutonit dhe të filozofit Xhon Lok, nxënësit e të cilit e kishin zhvilluar drejt deizmit duke punuar mbi marrëdhënien midis arsyes shkencore dhe fesë. Volteri e pranoi përparësinë e anglezëve në fushën e iluminizmit dhe nxitoi t’u tregonte francezëve vonesën e tyre në Letra mbi anglezet (1728).

Ai e ndjente se Franca nuk ishte e gatshme për të zhvilluar sistemet e reja filozofike, por mund të popullarizohej përparimi i mendimit, siç ishte arritur ndërkaq në Angli. Talenti prej shkrimtari i jepte atij më shumë se kujtdo aftësinë për t’i përhapur këto ide.

I kthyer në Francë më 1729, Volteri iu fut përhapjes së shkencës njutoniane dhe teorisë deiste të botës: edhe pa vënë në dyshim ekzistencën e një zoti, fetë e tjera ishin flakur si naive dhe të rrezikshme.Volteri i cilësonte “paragjykime” të gjitha paraqitjet metafizike apo morale tradicionale për të cilat nuk ekzistonin themele të arsyeshme, duke u dhënë kështu një koncept beteje “ala franceze” iluministëve.

Paragjykimet sundojnë shkencat fizike dhe natyrore, veçanërisht mjekësinë; ato janë në themel të të gjitha pabarazive shoqërore; dhe janë përsëri paragjykimet që karakterizojnë fenë zyrtare, kasta e priftërinjve duke u mbështetur mbi faktin se njerëzit që nuk janë të arsimuar me arsyen, besojnë gjërat më të errëta.

Volteri luftoi po ashtu për dinjitetin dhe lirinë e individit, në radhë të parë për vetveten: marrëdhëniet e tij me mbretin Frederiku II i Prusisë e bënë të besonte – por vetëm për një kohë – se një filozof dhe një monark absolut mund të flasin si i barabarti me të barabartin. Në betejën e tij kundër Kishës, u bind se një njeri nuk ka nevojë për bekimin e një prifti për t’iu njohur merita e tij.

Më 1791, revolucionarët mbartën triumfalisht eshtrat e filozofit – që ishte varrosur jashtë Parisit – në Panteon, në kishën e vjetër Sentë-Zhenevievë, e shndërruar në mauzole kushtuar “njerëzve të mëdhenj” të “atdheut mirënjohës”. /shqip.info/